تنظیم: حسین شیردل/

جمال‌زاده او را کشف بزرگ اخلاقی و معنوی و انسانی زندگی خود دانسته و ایرج افشار او را از بزرگترین‏ آزادمردان این قرن خوانده و گفته اگر سیدحسن تقی‌زاده‏ با هریک از رجال سیاست و معرفت‏ قرن چهاردهم هجری در مقام سنجش‏ درآید، از همه بیش و موجب افتخار و اعتبار ایران است.

به گزارش الفبای زبان، امروز، پنجم مهرماه، صدوچهل‌وچهارمین زادروز سیدحسن تقی‌زاده، از رهبران انقلاب مشروطه ایران و نویسنده‌ی کتاب‌هایی همچون: اخذ تمدن خارجی (تساهل و تسامح، آزادی وطن، ملت)، از پرویز تا چنگیز (استیلای عرب تا ایلغار مغول در ایران)، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تاریخ عربستان و قوم عرب در اوان ظهور اسلام و قبل از آن، تاریخ علوم در اسلام، تاریخ مجلس شورای ملی (وزیران ۳۷ کابینهٔ سال‌های ۳۶–۱۳۲۵)، زندگانی طوفانی (خاطرات)، مانی و دین او و … است.

ایرج افشار، چهره‌ی فقید فرهنگی، در توصیف او آورده است: سیدحسن تقی‌زاده، از بزرگترین‏ آزادمردان این قرن بوده است، او‏ با هریک از رجال سیاست و معرفت‏ قرن چهاردهم هجری در مقام سنجش‏ درآید، از همه بیش است و در جهان‏ موجب افتخار و اعتبار ایران. هرکس نطق‌‏های سید را دوره‌ی اول مجلس و از آن به بعد مطالعه کند و گفتار و رفتار و کردار او را در مدت زندگانی‏ به تأمل و دقت بسنجد و منصفانه داوری‏ فرماید در تعظیم و تقدیس این سیدِ جلیل‏ زبان و دلش هم‌آهنگ است. (افشار، ایرج، یغما، سال بیست‌وهشتم، اسفند ۱۳۵۴ شماره ۱۲ (پیاپی ۳۳۰))

سیدمحمدعلی جمال‌زاده، نویسنده و مترجم فقید، نیز که باور داشت تقی‌‏زاده را باید به فراخور مقام و استحقاقش بستاییم، درباره‌ی او نوشته است (یغما، سال نوزدهم، بهمن ۱۳۴۵، شماره ۱۰ (پیاپی ۲۲۳)): «باید وقایع مهم زندگانی او را که‏ با تاریخ سیاسی و علمی و ادبی ایران بستگی مستقیم و زیاد دارد، به‌شمار آوریم. مقدار زیادی‏ از این وقایع و حوادث جنبه‌ی تاریخی و ارتباط بسیار نزدیک با تاریخ ایران و علی‌الخصوص با تاریخ انقلاب مشروطیت دارد و در کتاب‌ها و رساله‌‏ها مقاله‏‌های بسیاری مسطور شده است.

تقی‌‏زاده سرتاسر زندگانی خود را از همان اوان جوانی، به‌همان اندازه که به تحصیل علم‏ و معرفت (علوم و السنه و ادبیات و تاریخ غیره) مصروف داشته به همان اندازه هم در راه آزادی‏ و وطن‌خواهی و مبارزه‌ با استبداد صرف کرده است و کسانی که طالب آشنایی بیشتری با این‏ مرد عالی‏‌مقام باشند ـ مردی که حتی در حیاتش بعضی از هموطنانش او را ابوریحان بیرونی‏ این زمان خوانده‌‏اند ـ باید به تراجم احوال متعددی که درباره‌ی او و کارها و آثارش به‌طبع رسیده است، مراجعه کنند. 

اما تقی‌‏زاده‏ حکم کشف بزرگ اخلاقی و معنوی و انسانی را در زندگانی من دارد. محمد قزوینی نیز کاملا همین حکم را دارد و یاد تذکار این دو شخص شخیص به طوری در اعماق وجود من ریشه‏ دوانیده است که ستایش و تکریم آنها از یکدیگر جدایی ندارد و جا دارد که بگویم «هر دو یک‏ جانند اندر دو بدن». من ایمان حاصل کرده‌‏ام که آشنایی نزدیک و معاشرت و مجالست با شخصیت‌های‏ عالی‌‏مقام بر ثروت روحی و ارزش واقعی باطنی می‌افزاید و افسوس می‌خوردم که لیاقت کافی نداشتم‏ تا چنانکه شاید و باید از چنین وجودهای ذی‌‏وجود و فیاضی برخوردار شوم و گناه را منحصراً به گردن خود می‏‌گیریم.

تجلیات و مظاهر شخصیت تقی‏‌زاده جنبه‏‌های متعدد و گوناگون دارد. استعداد ذاتی‏ استثنائی و لیاقت کم‌‏نظیر او در رشته‌‏های مختلف همواره با توفیق بسیاری بمنصه‌ی ظهور رسیده‏ و معرف او هستند. ما می‌توانیم او را قبل از همه ‏چیز وطن‌‏پرست و مشروطه‏‌خواه و انقلابی‏ بدانیم ولی از آنجا که او در همان حالی که مدام با تمام قوای خود در راه استقلال و آزادی‏ و ترقی و رفاه کشورش و هموطنانش کوشان بوده همواره در راه نشر و ترویج علم و ادب هم سعی‏ وافر مبذول داشته است جای آن دارد که او را در عین حال هم رجل سیاسی بارز و هم عالم‏ اسلامی و مورخ نویسنده‌ی بنام و مرد فکر و اندیشه‌ی ژرف و عمل و اقدام پایدار همچنین روزنامه‏‌نگار زبده و شاخصی به‌شمار بیاوریم.»

سیدحسن تقی‌زاده در  ۸ بهمن ۱۳۴۸ در تهران از دنیا رفت.