تهیه و تنظیم:ستاره کوشا/

جایزهٔ ادبی جلال آل‌احمد مهم‌ترین جایزهٔ ملی در ادبیات داستانی ایران است که اسم آن به نام بزرگ‌مردِ روشن‌فکر معاصر، جلال آل‌احمد مهمور شده است. نخستین دورهٔ جایزه جلال در سال۱۳۸۷ با مصوبهٔ شورای عالی انقلاب فرهنگی و هم‌زمان با زادروز آل‌احمد برگزار شد.

الفبای زبان؛ سُنت اهدای جایزه به پدیدآورانِ آثار ادبی، در ایران سابقهٔ طولانی ندارد. ظاهراً نخستین بار این سنت را مجلهٔ سخن در سال۱۳۳۲ یا ۱۳۳۳ باب کرد. در سال‌های اخیر این‌دست جوایز به‌طور چشمگیری تعدد یافته و برخی برگزارکنندگان، جوایز گران‌قیمتی به برندگان خود اهدا کرده‌اند.
شورای عالی انقلاب فرهنگی در پانصدونودوسومین جلسهٔ خود برآن شد تا همه‌ساله در گردهماییِ ویژه‌ای با نام و یاد جلال آل‌احمد از اهل ادب و نویسندگان ایرانی تجلیل کند. ازاین‌رو «جایزهٔ ادبی جلال آل‌احمد» که از جوایز بسیار ارزشمند کشور است،شکل گرفت تا با هدف ارتقای زبان و ادبیات ملی و دینی و نیز تشویق نوشته‌هایی با هویت و خاستگاه ایرانی، به بزرگداشت پدیدآورندگان آثار ادبیِ برجسته و پیشرو، بپردازد. این جایزه کتاب‌های منتشرشدهٔ یک سال قبل از هر دوره را در چهار حوزۀ «رمان و داستان بلند»، «مجموعه‌داستان»، «مستندنگاری و تاریخ‌نگاری» و «نقد ادبی» بررسی و داوری می‌کند.

فصل نخست این جایزه را معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ‌وارشاد اسلامی با همکاری خانهٔ کتاب ایران برگزار کرد که شش دورهٔ کامل بود. ازآن‌پس، یگانه برگزارکننده، بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان بود که تمام شش سال بعد، دبیریِ جایزه را به‌دست گرفته است. تصمیم اهدای ۱۱۰ سکهٔ طلا به نفر برگزیده در شش سال‌ اول، جایزهٔ جلال را به گران‌ترین جایزهٔ ادبی کشور بدل کرده بود[۴] و در کنار دیگر عوامل، این تصمیم نیز در انتخاب‌نشدن اثر برگزیده، نقش داشت. لیکن در فصل دوم علاوه‌بر ارتقای سطح علمی، رقم هدیهٔ نفرات برگزیده تعدیل شد و جایزه جلال از سال۱۳۹۳ به‌بعد هرساله برگزیده یا برگزیدگانی را به جامعهٔ‌ ادبی معرفی کرده است.

«بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان» مؤسسه‌ای بود که بازوی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ‌وارشاد اسلامی در ادبیات خلاقه شناخته می‌شود. در گسترهٔ مأموریت‌هایش، برگزاریِ جشنوارهٔ شعر فجر در کنار سه جایزهٔ ادبی دیگر گنجانده شده است: جلال آل‌احمد، ملک‌الشعرا بهار و پروین اعتصامی

درپی تغییرات ساختاری معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سه مؤسسهٔ زیر نظر این معاونت ادغام شد و در ساختار جدید مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران دفتری با عنوان دفتر گسترش شعر و ادبیات داستانی راه‌اندازی شد که به‌لحاظ بدنه، کوچک‌تر بود و البته غیرمستقل؛ اما همان شرح‌وظایف و همان رسالت‌های بنیاد سابق را داشت. بدین‌ترتیب دبیرخانه جایزه، برگشت به فصل اول و در دفتر گسترش خانه کتاب مستقر شد. مدیر دفتر را نیز دبیر اجرایی جایزه جلال معرفی کردند.

قلمرویی که این جایزه تعریف کرده، نه‌تنها محدود نیست که تمام کتاب‌های ادبیِ منتشرشدهٔ داخل کشور را دربرمی‌گیرد و دبیرخانهٔ جایزه، در را به‌روی تمام نویسندگان ادبیِ دغدغه‌مند، باز گذاشته است. تاریخچهٔ دوره‌های جایزهٔ جلال از منظر هیئت‌علمی و داوران آن، رنگین‌کمانی است از طیف‌های مختلف ادبیات داستانی ایران. روند برگزاری دوره‌های مختلف، خصوصاً از دورهٔ هفتم تا کنون، گویای تغییراتی است که بیشتر بر محور افزودن استوار بوده تا حذف‌کردن. مصداق این حذف و اضافه، کنارگذاشتن حوزهٔ «تاریخ‌نگاری» و اضافه‌کردن سه حوزهٔ مجزا با این نام‌هاست: «ادبیات داستانی افغانستان»، «یک دههٔ ادبیات اقتصاد و پیامدهای اجتماعی کار» و «آتیهٔ ادبیات ایرانی»