پرسش: کارکَرد یا کارکِرد؟

در زبان فارسی فعل کَرد را در واژه‌های مختلف با دو تلفظ (Kard و Kerd) به کار می‌برند.
تلفظ Kard : در واژه‌های کارکَرد، رویکَرد (برخی کارکِرد و رویکِرد می‌گویند).
تلفظ Kerd : در واژه‌های کِردگار، کِردار

دلیل این تفاوت چیست؟ در فارسی معیار کدام درست است؟

پاسخ:
ریشۀ فعل کرد در سه زبان کهن ایرانی به قرار زیر است:

– در زبان اوستایی: kereta
– در فارسی میانه: karta
– در پهلوی (پارتی): kird

در گویشهای امروزی نیز به هر سه صورت ادا می‌شود:
– در گویش تهرانی، افغانستانی، بافق (روستای گوغر): Kard
– در گویش مشهدی، کرمانی، کاشانی، شیرازی: Kerd
– در گویش نیشابوری و سبزواری : kird

حال که در ریشۀ باستانی و گویشهای محلی هر دو تلفظ (Kard و Kerd) آمده است در زبان معیار کدام را باید به کار برد؟

یک روش دیگر می‌ماند و آن استناد به کاربرد «کرد» در قافیۀ شعر است. آواهای پایانی دو واژۀ قافیه در پایان دو مصراع جبراً باید یکی باشد که اگر نباشد عیب علانیه است و خلاف قاعدۀ علم قافیه. ببینیم که شاعران بزرگ پارسی دری، کرد را با کدام واژه‌ها هم‌قافیه ساخته‌اند؟

فردوسی در شاهنامه کَرد kard با گَرد gard و کَردن با گَردَن هم‌قافیه آورده است. کَرد همچنین با نبَرد، زَرد، گَرد، لاژوَرد، مَرد، سپَرد، بارها در سخن فردوسی هم‌قافیه شده است. در حدیقۀ سنایی و آثار عطار و دیگر شاعران بزرگ هم «کَرْدْ» با کلمات هم‌وزن فَعْلْ قافیه شده است.

می‌توان نتیجه گرفت که در زبان فارسیِ دری (فارسی لفظ قلم) صورت «کَرد» Kard غلبه داشته است. یعنی شاعران سمرقندی و نیشابوری و توسی و هراتی و خجندی و بخارایی و شیرازی و اصفهانی اگرچه در گفتگوی با خانواده و همشهریانشان «کردگار» را با لهجه‌ی شهر خویش به یکی از صورتهای kardagār یا kerdegār یا kerdagār یا kardegār تلفظ می‌کرده و می‌کنند اما در فارسی دَری (فارسی لفظ قلم، فارسی کتابی، فارسی معیار) kardagār می‌خوانده‌اند.

فرستاده آمد بکَردار گَرْد
شنيده سخنها همه ياد کَرْد